Διδάσκοντας καθημερινά την ελληνική γλώσσα: σκέψεις και προβληματισμοί

Μανουήλ Χρυσολωράς,
ο εδραιωτής της διδασκαλίας
των ελληνικών στη Δυτική Ευρώπη

Η διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος έχει γίνει ουκ ολίγες φορές θέμα συζήτησης σε επίσημες ή ανεπίσημες συναντήσεις εκπαιδευτικών. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο Έλληνας δάσκαλος στην καθημερινή διδακτική πρακτική είναι πολλές και αρκετές από αυτές χρόνιες. Παρακάτω εκτίθενται με όσο το δυνατόν συντομότερο τρόπο τα βασικότερα στοιχεία του προβληματισμού ενός Έλληνα εκπαιδευτικού. 

Η διδασκαλία της ορθογραφίας έχει αναδειχθεί σε ακανθώδες ζήτημα που προβληματίζει το σύνολο των εκπαιδευτικών και ουκ ολίγες φορές αποτελεί κεντρικό θέμα στις συζητήσεις τους. Το ερώτημα που τίθεται είναι σαφές: «Γιατί οι μαθητές δυσκολεύονται τόσο πολύ στο να μάθουν να ορθογραφούν;». Η πραγματικότητα που ζει ένας εκπαιδευτικός είναι διαφορετική για κάθε περίπτωση, γεγονός που αυτόματα καθιστά την εξεύρεση μιας απάντησης αντικείμενο πολύπλευρης μελέτης και εξαντλητικής έρευνας. Σπουδαίο ρόλο ωστόσο διαδραματίζουν τα σχολικά εγχειρίδια: τα παλαιότερα (1982) διέθεταν ορθογραφικές ασκήσεις που βασίζονταν στην επανάληψη και στην υπαγόρευση. Στα νέα εγχειρίδια (2006) η διδασκαλία της ορθογραφίας συνδέεται άμεσα με την παραγωγή γραπτού λόγου και τις δραστηριότητες επικοινωνίας. Στα πλαίσια της νέας αυτής διδακτικής πρότασης, ο δάσκαλος καλείται να επιλέξει λέξεις-κλειδιά του κειμένου, να ασχοληθεί με τη σύνθεση και την παραγωγή, να εφαρμόσει τις προτεινόμενες ή να δημιουργήσει δικές του δραστηριότητες και να προσαρμόσει τη διδασκαλία του στο επίπεδο των μαθητών του. Θα πρέπει να έχει υπόψη του ότι η γλώσσα ενδιαφέρεται για ομαδοποιήσεις, ότι δανείζεται και δανείζει συνεχώς, ότι επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την ιστορική ορθογραφία και ότι, σε γενικές γραμμές, το σωστό και το λάθος αποτελούν κοινωνική κατασκευή. Οφείλει επίσης να συνειδητοποιήσει ότι για να μάθει ο μαθητής να ορθογραφεί, θα πρέπει πρώτα να αγαπήσει τη διαδικασία της γραφής, κάτι που μπορεί να προκληθεί με παιγνιώδη τρόπο, με μικρά και σύντομα γραμματάκια προς φίλους ή με δημιουργικές δραστηριότητες που δίνουν κίνητρα στο αίτημα της επικοινωνίας. Οι μαθητές πρέπει να γνωρίζουν τους ορθογραφικούς κανόνες με σαφήνεια και για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο ίσως χρειάζεται να αποσυνδεθεί πρώτα ο εκπαιδευτικός από τις παλιές διδακτικές πρακτικές. 

Ένα ακόμη ζήτημα που απασχολεί τον εκπαιδευτικό του σήμερα είναι η διδασκαλία της λογοτεχνίας. Η πλειοψηφία των μαθητών συχνά δυσανασχετεί όταν έρχεται η ώρα του Ανθολογίου και αυτό γιατί ο ίδιος ο εκπαιδευτικός δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην χρηστική αξία της ανάγνωσης, προσπαθεί να βελτιώσει με κάθε τρόπο την αναγνωστική ικανότητα των μαθητών του και παραβλέπει το γεγονός ότι η ανάγνωση μπορεί να γίνεται και προς τέρψιν. Θα πρέπει επομένως να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στη λογοτεχνία όχι μόνον μέσα από αποσπάσματα προεπιλεγμένων κειμένων αλλά και μέσα από δραστηριότητες στις οποίες ο μαθητής θα έρχεται σε επαφή με ολόκληρα βιβλία. Η επιλογή των βιβλίων αυτών πρέπει να γίνει με προσοχή και οι δραστηριότητες φιλαναγνωσίας είναι πολλές (σκυταλοδρομίες ανάγνωσης, λέσχες βιβλίου, δραματοποιήσεις, κ.ο.κ.) ενώ δεν πρέπει να μείνει αναξιοποίητη η ευκαιρία που προσφέρει το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (Ε.Κε.Βι.) να γνωρίζουν οι μικροί μαθητές τους συγγραφείς των βιβλίων. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η συμβολή της λογοτεχνίας είναι πολύπλευρη: συμβάλλει στη διαμόρφωση του χαρακτήρα, εμπνέει αξίες και μεταβιβάζει ιδέες. Η ελευθερία άλλωστε που συνιστά η λογοτεχνική αποφυγή των κανόνων αποτελεί από μόνη της ένα εξαιρετικό μάθημα ζωής. 

Με τη διδασκαλία της λογοτεχνίας τα παιδιά έρχονται σε επαφή με διαφορετικές μορφές κειμένων, αποσπάσματα κυρίως κλασικών έργων, τα οποία συναντώνται σε μεγάλο βαθμό στο Ανθολόγιο. Στα νέα βιβλία της Γλώσσας χρησιμοποιούνται και άλλα είδη κειμένων: άρθρα εφημερίδων, ενημερωτικά φυλλάδια, επιστολές σε επίσημο και ανεπίσημο ύφος, ραδιοφωνικά αποσπάσματα. Με αφετηρία τα κείμενα αυτά ο μαθητής προσπαθεί να ερμηνεύσει την πραγματικότητα και να ευαισθητοποιηθεί πάνω σε κοινωνικά ζητήματα. Κάθε παιδί σπαταλά πολλές ώρες καθημερινά στην τηλεόραση και στον υπολογιστή του ερχόμενο σε επαφή με πληθώρα πληροφοριών οι οποίες αρκετές φορές είναι αμφιβόλου ποιότητας. Χρειάζεται επομένως να αναπτυχθεί η κριτική ικανότητα του μαθητή μέσα από μελέτη κειμένων κοινωνικού προβληματισμού. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στον προφορικό λόγο και στους κανόνες που διέπουν τη συνομιλία, στην σαφήνεια και την καθαρότητα της έκφρασης καθώς και στην αιτιολόγηση της άποψης. Για το λόγο αυτό ο είναι ωφέλιμο να αφιερώνεται χρόνος στο σχολιασμό της επικαιρότητας με τον εκπαιδευτικό σε ρόλο συντονιστή σε μια συζήτηση όπου κάθε συνομιλητής θα νιώθει ισότιμους με τους άλλους. 

Τα κείμενα που προαναφέραμε μπορούν να αποτελέσουν αφορμή για προβληματισμό και συζήτηση, προσφέρουν όμως και κάτι ακόμα: φέρνουν το μαθητή σε επαφή με συγκεκριμένη ορολογία. Ένα δελτίο καιρού ή μια προσφώνηση σε επισήμου ύφους επιστολή αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Χαρακτηριστικότερο ενδεχομένως είναι η επιστημονική ορολογία: ισοδύναμα κλάσματα, αναλογία, θερμοηλεκτρικό εργοστάσιο, κυκλοφορικό σύστημα, εγκέφαλος, κλπ. Η ανάλυση της λέξης «θερμοηλεκτρικό» σε «θερμό» και «ηλεκτρικό», βοηθά στην αποσαφήνιση του όρου, δεδομένου ότι κάθε έννοια καταχωρείται ξεχωριστά στη μνήμη και επομένως ανακαλείται ευκολότερα τόσο μεμονωμένα, όσο και ως συνδυασμός. Χρειάζεται λοιπόν να δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη γλωσσική επεξεργασία ορισμένων επιστημονικών όρων προκειμένου αφενός μεν να γίνουν ευκολότερα κατανοητές από το μαθητή, αφετέρου δε να βοηθήσουν στην κατανόηση της παραγωγικής και της συνθετικής λειτουργίας της γλώσσας. 

Ένας ακόμη αξιοσημείωτος προβληματισμός είναι η διδασκαλία των ξένων λέξεων στη γλώσσα μας. Πολλές λέξεις καθημερινής χρήσης προέρχονται από τις ευρωπαϊκές γλώσσες ενώ αρκετές είναι οι προερχόμενες από την τουρκική. Πολλές φορές η αρχική γραφή ακολουθούσε την ευρωπαϊκή ορθογραφία ενώ αργότερα οι ίδιες λέξεις απλογραφήθηκαν δημιουργώντας σε κάποιες περιπτώσεις σύγχυση. Αρκετές λέξεις εντάχθηκαν στο κλιτικό σύστημα χωρίς ανωμαλίες ενώ κάποιες άλλες όχι επειδή έμειναν αμετάφραστες (π.χ. φαστφούντ) ή δεν χρησιμοποιήθηκαν νωρίς (π.χ. ίντερνετ). Σε κάθε περίπτωση πρέπει να αποφεύγουμε λέξεις που δημιουργούν διαφορετική αντίληψη και ξενίζουν τον αναγνώστη. Χρειάζεται ακόμη να ανατρέξουμε στην ετυμολογία ενός αντιδανείου προκειμένου να κατανοήσουμε την ορθογραφία του (π.χ. κύκλος>μοτοσυκλέτα) ασχέτως εάν η λέξη απλογραφείται (μοτοσικλέτα) με βάση το επισήμως εγκεκριμένο λεξικό του Κράτους. Όπως και να ‘χει, η διδασκαλία των ξένων λέξεων αποτελούσε πάντοτε στοιχείο προβληματισμού, ιδιαίτερα την εποχή της πολυπολιτισμικότητας της οποίας το κατώφλι έχουμε διαβεί προ πολλού. 

Στο νέο σχολείο, τη θέση τους δίπλα στους Έλληνες μαθητές έχουν πάρει και αρκετοί ξένοι, παιδιά μεταναστών που ήρθαν στη χώρα μας τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Αρκετοί εκπαιδευτικοί ήρθαν αντιμέτωποι με μια δύσκολη πραγματικότητα: μαθητές που δεν γνωρίζουν ούτε μια ελληνική λέξη να φοιτούν σε μεγάλες τάξεις. Η αδυναμία του Κράτους να στελεχώσει τα τμήματα ένταξης οδήγησε σε αναγκαστική εφαρμογή διαφοροποιημένης διδασκαλίας –όπου και όποτε αυτή εφαρμόστηκε- η οποία σε αρκετές περιπτώσεις δεν απέδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αν και βοήθησε αρκετά. Οι ξένοι μαθητές μάθαιναν τα βασικά της επικοινωνίας ενώ τον υπόλοιπο χρόνο ήταν απλοί θεατές της διδακτικής διαδικασίας. Ο προβληματισμός δεν αφορά σε αυτή την περίπτωση τον εκπαιδευτικό. Αφορά τις προθέσεις του Κράτους να εντάξει τους μαθητές αυτούς στο μαθητικό σύνολο και κατ’ επέκταση στο κοινωνικό. Τα τμήματα ένταξης και η παρουσία δεύτερου εκπαιδευτικού μέσα στην τάξη είναι μια καλή αρχή. 

Αφήσαμε για το τέλος μια εναλλακτική πρόταση για τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος: τη χρήση των κόμικς. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί ενστάσεις για τη χρήση των κόμικς στο μάθημα της Γλώσσας και αρκετές από αυτές έχουν να κάνουν με το ιδεολογικό περιεχόμενο και τα πρότυπα που προβάλλονται. Ένας πάμπλουτος κροίσος που οργώνει τον κόσμο και μπλέκει σε περιπέτειες την οικογένειά του προκειμένου να κερδίσει χρήμα (Σκρουτζ Μακ Ντακ) ή ένας καουμπόι που «πυροβολεί πιο γρήγορα κι από τη σκιά του» (Λούκυ Λουκ) δεν αποτελούν ενδεχομένως και τα καλύτερα πρότυπα για μίμηση συμπεριφοράς. Θα πρέπει όμως να τονίσουμε ότι το παιδί γίνεται ενεργό μέλος μιας διαδραστικής διαδικασίας: δεν διαβάζει απλά αλλά νιώθει να συμμετέχει στην ιστορία. Και τούτο διότι η αλληλουχία των εικόνων βοηθά στην κατανόηση της χρονικής διάρκειας μιας ιστορίας ενώ ο λόγος και η περίσταση που χρησιμοποιείται υποστηρίζονται ενεργά από την εικόνα διεγείροντας την προσοχή του μαθητή και βοηθώντας τη μνήμη να διατηρήσει τις πληροφορίες. Η ανάγνωση ενός βιβλίου κόμικ είναι μια ευχάριστη διαδικασία, ενώ ταυτόχρονα ο μαθητής μπορεί να γνωριστεί με έναν ολόκληρο κόσμο (π.χ. ο «Αστερίξ» και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία). 

Οι παραπάνω θέσεις αποτελούν τα βασικότερα σημεία προβληματισμού ενός Έλληνα εκπαιδευτικού που διδάσκει το γλωσσικό μάθημα καθημερινά στην τάξη του. Πέραν αυτών υπάρχουν σίγουρα και άλλοι, οι οποίοι για ορισμένους εκπαιδευτικούς είναι μείζονος σημασίας ενώ για κάποιους άλλους ήσσονος. Σε κάθε περίπτωση, ο προβληματισμός και ο διάλογος για τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος ανανεώνεται διαρκώς ακολουθώντας τις εξελίξεις της εποχής. Ευχή μας είναι τα συμπεράσματά του να συντελέσουν τα μέγιστα στη βελτίωση των γλωσσικών δεξιοτήτων του Έλληνα μαθητή.