25 Ιουλ 2011

Οι πηγές στη διδασκαλία της Ιστορίας: Ο Προκόπιος γράφει για τον Ιουστινιανό

Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο τεύχος 13 του επιστημονικού περιοδικού "Στα γράμματα" που εκδίδει το Διδασκαλείο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Παρατίθεται αυτούσιο μεν, εμπλουτισμένο δε από εικόνες.

Περίληψη
Οι ιστορικές πηγές μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τον εκπαιδευτικό προκειμένου αυτός να δομήσει μια δική του ενότητα (συμπληρωματική αυτών του σχολικού εγχειριδίου) και να τη χρησιμοποιήσει στη διδασκαλία. Το παρόν άρθρο παρουσιάζει μια τέτοια ενότητα η οποία αφορά την Ε΄ τάξη και την ιστορική περίοδο της βασιλείας του Ιουστινιανού όπως την έζησε και την κατέγραψε ως αυτόπτης μάρτυρας ο ιστορικός Προκόπιος.

Ιστορικές πηγές
Ως ιστορικές πηγές θεωρούμε όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να αξιοποιηθούν από τον ιστορικό για το έργο του και μπορούμε να τις διακρίνουμε σε γραπτές (επιγραφές, πάπυροι, κείμενα σε χαρτί), σε προφορικές (προσωπικές μαρτυρίες, μύθοι και θρύλοι), σε οπτικές (φωτογραφίες, κινηματογραφικές ταινίες) και σε μνημειακές (έργα τέχνης, κτίσματα). Σε διαφορετικό επίπεδο μπορεί να γίνει λόγος για πρωτογενείς και δευτερογενείς, για άμεσες και έμμεσες ή για εκούσιες και ακούσιες πηγές (Νικολόπουλος, 1993, σ.69). Η διδακτική αξιοποίηση των πηγών καλύπτει τις τέσσερις βασικές αρχές της διδασκαλίας στην ιστορία: της αυτενέργειας, της βιωματικότητας, της συνολικότητας και της εποπτείας (Πελαγίδης, 2002, σ.32). Η χρήση των πηγών στη διδασκαλία της ιστορίας είναι ένα συνηθισμένο φαινόμενο για τα σχολεία της Ε.Ε. και συνδέεται άρρηκτα με τη διαρκή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών ενώ στα ελληνικά σχολεία οι ιστορικές πηγές κατείχαν βοηθητική θέση στη διδασκαλία και μόνο κατά την τελευταία δεκαετία γίνονται προσπάθειες για την ενίσχυση του ρόλου τους ως μηχανισμού κινητοποίησης της κριτικής σκέψης.

Δημιουργώντας μια νέα διδακτική ενότητα
Πρωταρχικός προβληματισμός για τον εκπαιδευτικό αποτελεί η επιλογή της κατάλληλης πηγής. Για τη βυζαντινή ιστορία χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι μαρτυρίες της Άλωσης (Δούκας, Κριτόβουλος, Φραντζής, Χαλκοκονδύλης, Μπάρμπαρο, Λεονάρδος ο Χίος, Ισίδωρος, Τουρσούν-μπέης) αλλά και ο ιστορικός Προκόπιος της εποχής του Ιουστινιανού. Στη συγκεκριμένη διδακτική πρόταση εξετάζεται η περίπτωση του Προκοπίου διότι τα γραφόμενά του παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον και πληθώρα αντιθέσεων.

Η ζωή και το έργο του Προκοπίου.
Ο Προκόπιος γεννήθηκε (~500 μ.Χ.) στην παλαιστινιακή Καισάρεια από εύπορη οικογένεια και σπούδασε νομικά και ρητορική. Με την άνοδο του Ιουστινιανού στο θρόνο (527), ο Προκόπιος έγινε γραμματέας του Βελισάριου τον οποίο ακολούθησε στις εκστρατείες ενάντια στους Πέρσες, τους Βανδάλους και τους Οστρογότθους. Έχασε το αξίωμα του όταν ο Βελισάριος έπεσε σε δυσμένεια και επανήλθε σ’ αυτό όταν ο στρατηγός αποκαταστάθηκε. Στο ενδιάμεσο επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και έγινε μάρτυρας του μεγάλου λοιμού του 541. Έζησε στην πρωτεύουσα ως το θάνατό του (554 ή ανάμεσα στο 560 και στο 570) και για τα τελευταία χρόνια της ζωής του δεν έχουμε καμία πληροφορία.
Τα έργα του Προκοπίου είναι τα εξής:
  • «Υπέρ των Πολέμων Λόγοι», όπου εξιστορούνται οι πόλεμοι του Βυζαντίου με τους Πέρσες, τους Γότθους και τους Βανδάλους,
  • «Περί Κτισμάτων», όπου περιγράφονται τα έργα και η οικοδομική δραστηριότητα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού,
  • «Απόκρυφη Ιστορία ή Ανέκδοτα», ένα έργο εντελώς διαφορετικό από τα προηγούμενα όπου η εικόνα για τη βασιλική αυλή όπως είχε ήδη δοθεί τώρα πλέον αποδομείται.
Το έργο του Προκοπίου είναι η σπουδαιότερη πηγή που έχουμε για την εποχή του Ιουστινιανού. Οι πληροφορίες που μας δίνει έχουν τεράστια ιστορική και αρχαιολογική αξία και συνθέτουν μια ολοκληρωμένη εικόνα που περιλαμβάνει δημογραφικά στοιχεία, γεωγραφικές πληροφορίες και λαογραφικές καταγραφές. Ο ίδιος ο ιστορικός είναι αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων που καταγράφει. Η τελείως διαφορετική εικόνα με την οποία παρουσιάζει τον αυτοκράτορα (τύραννος και διεφθαρμένος), τη Θεοδώρα (έκφυλη και ακόλαστη) αλλά και το ζεύγος Βελισάριου-Αντωνίνας στην «Απόκρυφη Ιστορία» ίσως έχει τις ρίζες της στην αποπομπή του ιστορικού από το δημόσιο αξίωμα κοντά στο Βελισάριο ή ακόμη στο ότι ποτέ δεν κατέλαβε κάποια ανώτατη θέση στην αυλή. (Καρπόζηλος, 1997, τ.Α΄, σ.369-385)

Σκοπός και επιμέρους διδακτικοί στόχοι: 
Η διαφορετική αυτή διδακτική προσέγγιση σκοπεύει να οδηγήσει μέσω των αντιφατικών δεδομένων σε προβληματισμούς για την αναζήτηση της αλήθειας και να συμβάλει μέσω αυτών στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης των μαθητών.
Σε επιμέρους επίπεδο οι μαθητές μπορούν:
Να εκτιμήσουν συνολικά την ιουστινιάνεια περίοδο, κατά την οποία έλαβαν χώρα σημαντικές μεταρρυθμίσεις που επηρέασαν την μετέπειτα εξέλιξη του βυζαντινού κράτους.
Να γνωρίσουν τον ιστορικό Προκόπιο, την πιο σπουδαία ιστορική πηγή για τα χρόνια που εξετάζονται.
Να μελετήσουν συγκριτικά τα δύο διασκευασμένα κείμενα, στα οποία ο ιστορικός παρουσιάζει και αξιολογεί τα ίδια γεγονότα.
Να αναζητήσουν μέσα από συζήτηση τις αιτίες που οδήγησαν στην παρουσίαση δύο τόσο αντιφατικών κειμένων.
Να προβληματιστούν σχετικά με το πώς πρέπει να αποδίδονται τα γεγονότα από τον ιστορικό.

Οργάνωση της τάξης και βοηθητικά μέσα:
Η επεξεργασία της συγκεκριμένης ενότητας μπορεί να γίνει ατομικά, εταιρικά ή ομαδικά. Εκτός από το σχολικό εγχειρίδιο (στο οποίο ήδη ο μαθητής έχει διδαχθεί τις σχετικές με την εξεταζόμενη ιστορική περίοδο ενότητες) είναι απαραίτητο να υπάρχει ιστορικός χάρτης της εποχής του Ιουστινιανού. Εναλλακτικά και εφόσον το σχολείο διαθέτει μηχανή προβολής ή διαφανοσκόπιο, ο εκπαιδευτικός μπορεί να προβάλλει κατά τη διάρκεια της ώρας σχετικές εικόνες όποτε κρίνει απαραίτητο.

Επιλογή και διασκευή του κειμένου
Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στην επιλογή των κειμένων που πρέπει να γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε το τελικό αποτέλεσμα να παρουσιάζει μια πλήρη αντίθεση στα νοήματα και να κινεί αυτόματα το ενδιαφέρον του μαθητή. Ένα άλλο ζήτημα που προκύπτει αφορά τη μετάφραση και τη διασκευή των κειμένων, όπου προκειμένου αυτά να γίνουν προσιτά στους μαθητές, θα ήταν καλό να αποφευχθούν οι μεγάλες προτάσεις και να απλοποιηθούν όσες λέξεις δεν ανήκουν στην ορολογία. Στη συγκεκριμένη ενότητα τα κείμενα που επελέγησαν είναι τα εξής:

Κείμενο Α: «…Στην εποχή μου είχε γίνει βασιλιάς ο Ιουστινιανός, τον οποίο θα αποκαλούσε κανείς βασιλιά όχι για το αξίωμά του αλλά για το χαρακτήρα του. Ο Ιουστινιανός βρήκε το κράτος σε αναταραχή και το ανέδειξε πιο μεγάλο και πιο ένδοξο, επειδή υποχρέωσε τους βαρβάρους να απομακρυνθούν από τα σύνορα. Επίσης, πρόσθεσε πολλές πόλεις στην επικράτεια των Ρωμαίων, ενώ ίδρυσε αναρίθμητες άλλες που στο παρελθόν δεν υπήρχαν.Αλλά και τον λόγο του Θεού πέτυχε να τον στηρίξει, κόβοντας όλους του δρόμους που οδηγούσαν στην πλάνη. Επιπλέον, στη νομοθεσία έδωσε εγκυρότητα, επειδή οι νόμοι είχαν πληθύνει και παραβιάζονταν.Ενίσχυσε με πολυάριθμους στρατιώτες τα σύνορα της επικράτειας και προστάτεψε και τα πιο ακρινά σημεία της με οχυρωματικά έργα.Κάποτε, άνδρες τιποτένιοι ξεσηκώθηκαν εναντίον του Ιουστινιανού στην περίφημη Στάση του Νίκα και τόλμησαν από ασέβεια να πυρπολήσουν το ναό της Αγίας Σοφίας. Ο βασιλιάς όμως με μεγάλη φροντίδα και σε ελάχιστο χρόνο την έκανε τόσο ωραία χωρίς να υπολογίσει καθόλου τις τεράστιες δαπάνες…».

Κείμενο Β: «…Όταν λοιπόν έγινε αυτοκράτορας ο Ιουστινιανός τα κατάφερε αμέσως να σπείρει παντού τη σύγχυση. Ο ίδιος ήταν κακούργος και μωρόπιστος, ο τύπος του ανθρώπου που λέγεται κουτοπόνηρος.Τους αρχηγούς των βαρβάρων τους καλούσε στο παλάτι χωρίς καμιά αιτία και τους έκανε γενναιόδωρα δώρα, τάχα ως εγγύηση φιλίας. Οι βάρβαροι έφευγαν αλλά αμέσως υποδούλωναν τα ρωμαϊκά εδάφη για να πάρουν κι άλλα χρήματα από τον αυτοκράτορα.Σε ολόκληρη την αυτοκρατορία υπήρχαν αιρέσεις οι οποίες είχαν ιερά με αμύθητα πλούτη. Ο αυτοκράτορας αφαίρεσε και δήμευσε τις κτηματικές τους περιουσίες. Στη νομοθεσία, όσα ήταν παλιά απαγορευμένα από το νόμο, αυτός τα έκανε νόμους του κράτους.Δεν πρέπει επίσης να παραλείψω να πω για όσα έκανε στους στρατιώτες, στους οποίους επέβαλε ως αξιωματικούς τους βδελυρότερους ανθρώπους του κόσμου. Σε όσους υπηρετούσαν στα σύνορα καθυστερούσε τη μισθοδοσία. Έτσι, τα σύνορα έμεναν αφύλακτα και οι στρατιώτες ζούσαν από ελεημοσύνη. Με αυτούς τους τρόπους ο τύραννος αυτός κακομεταχειρίστηκε όσους υπηρετούσαν το κράτος.Όσο για τη Θεοδώρα, η σκέψη της ήταν σταθερά και αδιάκοπα προσηλωμένη στην απανθρωπιά…».

Διαμόρφωση των δραστηριοτήτων
Οι δραστηριότητες είναι συνολικά τέσσερις και έπονται του κειμένου και του χάρτη. Είναι σύντομες και αποσκοπούν στην ερμηνευτική προσέγγιση των κειμένων και έχουν βοηθητικό χαρακτήρα. Κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει η συζήτηση και η ανταλλαγή απόψεων.

Σκοπός της πρώτης δραστηριότητας είναι να ξεκαθαριστούν και να ταξινομηθούν οι καταγραφές και οι κρίσεις του ιστορικού κατά τομείς. Ενδεχομένως θα ήταν χρήσιμο πριν οι μαθητές περάσουν στην εργασία, αυτοί οι τομείς να αποσαφηνιστούν προφορικά. Κατόπιν, συμπληρώνεται ο πίνακας ο οποίος περιλαμβάνει τρείς κάθετες στήλες και επτά οριζόντιες γραμμές: στην πρώτη στήλη παρουσιάζονται αναλυτικά οι επτά τομείς (ξένοι λαοί, θρησκεία, νομοθεσία, στρατιωτικά, Αγία Σοφία, χαρακτήρας του αυτοκράτορα, Θεοδώρα). Η δεύτερη στήλη έχει τον τίτλο «Περί κτισμάτων» και η τρίτη τον τίτλο «Απόκρυφη Ιστορία». Οι μαθητές καλούνται να συζητήσουν, να ξεκαθαρίσουν και να σημειώσουν στο αντίστοιχο κενό την άποψη του ιστορικού για κάθε τομέα ξεχωριστά και στο τέλος να παρουσιάσουν το αποτέλεσμα. Έτσι, κάθε άποψη θα έχει δίπλα της την αντίθετή της. Για παράδειγμα, στον τομέα «Νομοθεσία» θα παρουσιάζονται δίπλα-δίπλα τα εξής: «στη νομοθεσία έδωσε εγκυρότητα, επειδή οι νόμοι είχαν πληθύνει και παραβιάζονταν» για τη στήλη «Περί Κτισμάτων» και «Στη νομοθεσία, όσα ήταν παλιά απαγορευμένα από το νόμο, αυτός τα έκανε νόμους του κράτους» για την «Απόκρυφη Ιστορία». Ο χρόνος που μπορεί να αφιερωθεί για τη δραστηριότητα αυτή ανέρχεται στα 15 με 20 λεπτά περίπου.
Η δεύτερη δραστηριότητα έχει να κάνει με την αναζήτηση των αιτιών που ευθύνονται για τη διαφορετικότητα των κειμένων. Βασικός σκοπός είναι να οδηγηθούν οι μαθητές στο συμπέρασμα ότι ο ιστορικός δεν πρέπει να επηρεάζεται από τις προσωπικές του φιλοδοξίες, να προβαίνει σε αξιολογικές κρίσεις και να περιγράφει μονόπλευρα τα γεγονότα αλλά να είναι αντικειμενικός και ακριβολόγος. Για το λόγο αυτό παρατίθεται βοηθητικά ένα σύντομο βιογραφικό του Προκοπίου: «Ο Προκόπιος έζησε την εποχή του Ιουστινιανού. Καταγόταν από τη Καισάρεια της Μικράς Ασίας. Σπούδασε ρητορική και νομική και από το 527 ακολουθούσε το στρατηγό Βελισσάριο ως γραμματέας και νομικός στις εκστρατείες του. Κατόπιν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Αν και ήταν πολύ κοντινός άνθρωπος του αυτοκράτορα δεν κατέλαβε κάποιο αξίωμα, παρά για πολύ λίγο. Μας άφησε τρία σημαντικά έργα, άμεσες πηγές για την εποχή του: α. «Υπέρ των Πολέμων», όπου αναφέρεται στις εκστρατείες της εποχής του, β. «Περί κτισμάτων», όπου καταγράφει τα δημόσια έργα, και γ. «Απόκρυφη Ιστορία», όπου μιλά για τα σκάνδαλα της αυλής με κουτσομπολίστικη διάθεση και ύφος υπερβολής. Η «Απόκρυφη Ιστορία» εκδόθηκε μετά το θάνατο του Ιουστινιανού.» Το ζήτημα του Προκοπίου δεν έχει αποσαφηνιστεί, ωστόσο μπορούμε να καταλήξουμε στο ότι μάλλον η «Απόκρυφη Ιστορία» έχει μεγάλες δόσεις υπερβολής και εμπάθειας που προέρχονται από προσωπικά κίνητρα. Ωστόσο, ο εκπαιδευτικός οφείλει να αφήσει ανοικτό το ενδεχόμενο κάποιας άλλης αδιευκρίνιστης αιτίας και να παρουσιάσει το παραπάνω κείμενο ως μία άποψη.
Η τρίτη δραστηριότητα αποτελείται από δύο μικρές ερωτήσεις οι οποίες μπορούν να συζητηθούν στα πλαίσια των ομάδων ή της τάξης συνολικά. Η πρώτη «Η «Απόκρυφη Ιστορία» εκδόθηκε μετά το θάνατο του ιστορικού; Γιατί; Ποια είναι η γνώμη σου;» έχει σκοπό να ωθήσει το μαθητή σε υποθέσεις και σε πιθανές απαντήσεις ενώ η δεύτερη «Ποιοι είναι οι «Ρωμαίοι» στους οποίους αναφέρεται ο Προκόπιος; Γιατί τους αποκαλεί έτσι;» έχει ως στόχο να υπενθυμίσει ότι η ονομασία «Βυζαντινοί» και «Βυζάντιο» είναι μεταγενέστεροι και ότι οι κάτοικοι της τότε αυτοκρατορίας θεωρούσαν τον εαυτό τους κληρονόμο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η ερώτηση αυτή αποτελεί το έναυσμα για συζήτηση πάνω στα στοιχεία (γλώσσα, έθνη, θρησκεία, πολιτική ιδεολογία) που αποτελούσαν το Ρωμαϊκό Κράτος και πώς αυτά μετασχηματίζονται κατά την εποχή του Ιουστινιανού.
Η τέταρτη δραστηριότητα είναι σύντομη και ζητά από τους μαθητές να βάλουν τέσσερεις προτάσεις σε χρονολογική σειρά αριθμώντας τες. Έχει χαρακτήρα καθαρά επαναληπτικό και συνδέεται με ό,τι έχουν διδαχτεί μέχρι τη συγκεκριμένη στιγμή για την εποχή του Ιουστινιανού. Οι προτάσεις αυτές είναι οι εξής: «Εγκαίνια της Αγίας Σοφίας», «Ο Ιουστινιανός γίνεται αυτοκράτορας του Βυζαντινού Κράτους», «Δημοσιεύεται η «Απόκρυφη Ιστορία» και «Θάνατος του Ιουστινιανού».
Στο τέλος παρατίθεται ένα κείμενο του Λουκιανού στο οποίο μεταξύ άλλων αναφέρεται: «Είναι λοιπόν μεγάλο, πάρα πολύ μεγάλο το οποίο μεταξύ άλλων αναφέρει αυτό το κακό, να μην ξέρει κανένας να χωρίζει την ιστορία από την ποίηση, μα να βάζει στην ιστορία τα στολίδια της άλλης, το μύθο και την εξύμνηση και τις υπερ­βολές τους.» (Λουκιανός, «Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν», στα «Άπαντα», τ. Γ΄. εκδ. Πάπυρος). Με τον τρόπο αυτό η διδασκαλία μπορεί να κλείσει με χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με την αντικειμενικότητα του ιστορικού.


ΠΗΓΕΣ
Λουκιανού. Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν στο: Τα Άπαντα, τόμος Γ΄. (1975). Αθήνα: Πάπυρος
Προκοπίου. Ανέκδοτα ή Απόκρυφη Ιστορία. Μτφ: Σιδέρη Αλόη. (1988) Αθήνα: Άγρα
Προκοπίου. Ιστορία των πολέμων. Απόδ.: Ροδάκη Περ. (1996) Αθήνα: Νέα Σύνορα-Λιβάνη.
Προκοπίου. Περί Κτισμάτων. Μτφ: Κοκκίνου-Μαντά Σ., Τζαφερόπουλος Απ. (1996) Αθήνα: Γεωργιάδης-Βιβλιοθήκη των Ελλήνων.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αβδελά, Ε. (1988). Ιστορία και σχολείο. Αθήνα: Νήσος
Ίγκερς, Γκ. (1999). Η ιστοριογραφία στον εικοστό αιώνα: Από την επιστημονική αντικειμενικότητα στην πρόκληση του μεταμοντερνισμού. Αθήνα: Νεφέλη.
Καραγιαννόπουλου, Ι. (1996). Το Βυζαντινό Κράτος. Θεσσαλονίκη: Βάνιας
Καρπόζηλου, Απ. (1997). Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι: Τόμος Α΄ (4ος-7ος αι.). Αθήνα: Κανάκη.
Κουτσού, Μ. (2000). Διδακτική της Ιστορίας: Θεωρητική Προσέγγιση. Διδακτικά Μοντέλα. Θεσσαλονίκη: Ζήτη.
Νικολόπουλου, Ν. (1993). Το μάθημα της Ιστορίας: Γενική και διδακτική προσέγγιση. Αθήνα: Νικόδημος.
Πελαγίδη, Στ. (2002). Οι γραπτές πηγές στα βιβλία ιστορίας του δημοτικού σχολείου: Κριτική διδακτική προσέγγιση. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
Ζαγκότας, Β. Ιστορία και σχολείο: Συγκρίνω, διαβάζω, δημιουργώ. Διαθέσιμο στο: http://zagkotas.blogspot.com/2010/02/blog-post_12.html (εύρεση 4/11/2010)
Ηλιάδη, Αμ. Διδακτική της Ιστορίας: Σκέψεις, παρατηρήσεις και προτάσεις για μια ανανεωμένη Διδακτική της Ιστορίας. Διαθέσιμο στο: http://www.matia.gr/library/ebook02_02/ (εύρεση 4/11/2010)
Σακκά, Β. Η προσέγγιση των πηγών και η διδασκαλία της ιστορίας: Το πρόβλημα της αξιολόγησης. Διαθέσιμο στο: www.cyprus-tube.com/historical-dialogue/Articles/Vassiliki_Sakka_article_1.pdf (εύρεση 4/11/2010)
Χαλούλου, Π. Οι ιστορικές πηγές, εποπτικά μέσα, διαθεματικότητα και τα νέα σχολικά εγχειρίδια της ιστορίας. Διαθέσιμο στο: http://www.alfavita.gr/artra/artro190.html (εύρεση 4/11/2010)
 Ζαγκότας Βασίλειος, μετεκπαιδευόμενος Γενικής Αγωγής

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου